Kahekšaš urokka – восьмой урок
ožata muata puhata hujata katata
mie ožuan maguan puhkuan huiguan katkuan
šie ožuat maguat puhkuat huiguat katkuat
hiän ožuau maguau puhkuau huiguau katkuau
myö ožuamma maguamma puhkuamma huiguamma katkuamma
työ ožuatta maguatta puhkuatta huiguatta katkuatta
hyö ožatah muatah puhatah hujatah katatah
Hiän ožuau ruošalla hevost’a i ajuau edehpäin. Milma ožuau mieleh: hiän huiguau milma tarikoin miun piällikön aigah. On jo aiga puhata paiz’o.Torašša brihalla puhattih piän. Lapši kerdah katkuau itkie. Mušta kazi meilä dorogan (tien) katkuau. Kondie katkuau mečäššä puut da tuhjot.
б) Если перед показателем инфинитива ta стоит o,u то в настоящем времени перед личным окончанием присоединяется uo кроме 3-го лица мн. числа:
pakota ruššota lukuta erota
mie pakkuon ruškuon lukkuon eruon
šie pakkuot ruškuot lukkuot eruot
hiän pakkuou ruškuou lukkuou eruou
myö pakkuomma ruškuomma lukkuomma eruomma
työ pakkuotta ruškuotta lukkuotta eruotta
hyö pakotah ruššotah lukutah erotah
Pagolazet pakotah abuo muakunnalda. On ägie päivä i myö pakkuomma juuvva kylmie vettä. Rahvaš pakkuou jumalalda tervehyttä da perehšovinduo. Marjat ruššotah varbazilla a juablokat (omenat) okšilla. Lukkuon oven da mänen pruazniekalla. Tiedäjät lukutah verdä läzijillä. Emändä tuulou buolukan i topat erotah marjoišta. On aiga jo erota omašta mielöväštä rannašta i lähtie linnah. Konža eruot, kačo lapših, a ei iččieh päin.
vallita mainita tarita
mie valličen mainičen taričen
šie valličet mainičet taričet
hiän valliččou mainiččou tariččou
myö valličemma mainičemma taričemma
työ valličetta mainičetta taričetta
hyö vallitah mainitah taritah
Kedä vаlličet mučokši? Nyt myö lähemmä vallita parahie inehmizie deputuatoiksi.
Mainičen paginašša kaiken kylän azeita. Moničči päiväššä mainičen omie vierahalla rannalla. Hiän tariččou šuurie dengoida (rahoida) täštä tavarašta.
Таким же образом спрягаются глаголы типа
šie istučet puičet voičet
hiän istuoččou puiččou voiččou
myö istuočemma puičemma voičemma
työ istuočetta puičetta voičetta
hyö istuočetah puijah voijah
Myö istuočemma keškipäivällä murginalla, a illalla istuočemma šyyvvä illalist’a. Gost’at tullah da istuočetah skammilla šeinie myöten. Riihen edizeh ahetah illalla, a huomnekšella nouššah da puijah. Konža pellošša puijah, vain ollet jiähäh. Kengiäčet da lähen pihalla. Hyö šanuočetah meilä ket hyö ollah. Šie šanuočet vanhemmilla, konža lähet pertistä. Poiga rohkuačou pakkuo tuatolda rahuo. Illalla aivoin venyttiäčet, a huomnekšella aivoin noužet.
čylčetä oijeta muššeta
mie čylčenen oigenen muštenen
šie čylčenet oigenet muštenet
hiän čylčenöy oigenou muštenou
myö čylčenemmä oigenemma muštenemma
työ čylčenettä oigenetta muštenetta
hyö čylčetäh oijetah muššetah
Замечание: глагол čylčetä может иметь в некоторых говорах вид: tylčetä.
Глагол puata спрягается по этому же типу: pagenen, pagenet, pagenou, pagenemma, pagenetta, puatah.
IV.
а) Глагол šuaha имеет ряд значений: 1. получать, 2. добывать, зарабатывать, 3. доставать, достигать, 4. рожать.
Кроме всего перечисленного у этого глагола имеется значение: мочь, быть в состоянии, а сочетание šuaha с другим глаголом означает действие, выраженное инфинитивом, разрешено, позволено или иметь возможность что-то сделать:
Šuan lähtie kodih – могу отправиться домой.
Ni yhtä päivie ei šua eliä vierahalla mualla – Ни одного дня нельзя прожить на чужой земле.
Šuaugo oštua tiäldä leibiä? - Можно ли здесь(отсюда) купить хлеб?
б) Глагол voija имеет значения: мочь, быть в силах или в состоянии что-то сделать; при высказывании вероятности или возможности чего-то; быть здоровым.
При первом значении данный глагол используется в сочетании с другим глаголом:
Voičen oštua pertin, rahua on miula äijä – Я в состоянии купить избу, денег у меня много.
Millä mie voičen šiula (*šilma –старая форма) auttua? – Чем я могу помочь тебе?
Myö kahеn voičemma noštua tämän hirren. – Мы вдвоем можем поднять это бревно.
*šilma – партитивная форма от местоимения šie. Современная тверская карельская форма ”помочь тебе” – полностью переведена из русского языка, у тверских карелов раньше применялась, у карелов Республики Карелия ныне применяется форма ”auttua šilma” – дословный перевод - ”помочь тебя”.
Olen omašša kyläššä. Miän kylä on korgiella goralla (vuaralla). Goran (vuaran) alla pagenou pieni jogi. Joven burhat ollah ylen šyvät, pohja vain muštenou šyvyöššä. Pohjašta nouššah bul’bukat, vejen pinnalla hyö puhkietah. Noužen jovelda kyläh, on ägie šiä i pakkuon vettä vaštah tulovalda naizelda, kumbane aštuu täyvvinke rengilöinke kaivolda. On jo aiga istuočie murginalla. Tädi tariččou murginakši huomnekšella paistettuot kakkarat. Voičen painua kakkarat marja- da rahkapainimeh . Tämpiänä murginan jälgeh lukkuoma pertin oven da lähemmä meččäh, missä mančikat jo ruššotah. Poimimma marjat, valličemma vain parahie. Mečäššä on äijä puarmoida da šiäkšilöidä. Katkuan koivuzelda pienen varbazen da ajelen näidä veren imijie. Kun miän vakkazet ollah täyvvet, myöššyttiäčemmä järelläh kyläh. Olemma jo kylänpiäššä, kun miula ožuau mieleh: pidäy vielä katata koivun varbazie da luadie moni vaštua. Valmistan viizi vaštuo, illalla lähen kylyh.
Kylyö varoin halguan takka halgoida. Kirveš čylčenöy, tahkuon kirvehen terän tahkolla. Hallot ollah valmehet, nyt mie lämmitän kylyn.
Karielazet šananpolvet — Карельские пословицы.
Kugali katetta, niin šigäli jalgua oijennat. - Насколько одеяла, настолько ногу протягиваешь.
Maguajalla kazilla hiiri šuuh ei hyppie. - Спящей кошке мышь в рот не забежит.
Bohatutta voičet peittiä, a keyhyttä et peitä. - Богатство можешь спрятать, а бедность не спрячешь.
Piendä kiitä, šuurella takka pane. - Маленького хвали, на большого ношу клади.
Šeiččimen kirvešta parembi yhtä kоsua (viikatehta). - Семь топоров лучше одной косы.
Kannettu vezi kaivošša ei pyzy. - Принесенная вода в колодце не удержится.
Huigie eu muigie i šilmie ei leikkua. - Стыд не кислый и глаз не режет.
Kellä on nerost’a, šillä on elost’a. - У кого мастерство, у того и добро(богатство).
Pahašta pagene – hyväh hyppiä. - От плохого убегай – к хорошему беги.
Toivotuš da muanituš ollah reunah. - Обещание и обман рядом.
Vävynke vain kalakukkoh käziin, vellenke kondien käziin. - С зятем только на рыбный пирог(ходить), с братом на медведя.
Новые слова.
Abu - помощь, ajella – ехать; гнать; раскатывать (тесто), azie – дело, занятие; дело, событие; состояние дел, обстановка, ägie – жар, жара; горячий, жаркий, buitto – будто, словно, как будто, bul’bukka – пузырь на воде, buola,buolukka - брусника, burha - водоворот, čylčetä - затупиться, edehpäin - вперед, emändä - хозяйка, еrota – разъединяться; расставаться, разлучаться; разводиться, hammaštua – зазубрить пилу, серп, hebone - лошадь, hiiri – мышь, huaba - осина, hujata – стыдить, опозорить, iččieh päin – на самого, iče - сам, ildane - ужин, imie – сосать, высасывать, imijä - сосущий, inehmine - человек, istuočie – сесть, усесться; оседать; садиться, уменьшаться в размерах, izändä - хозяин, jumala - бог, kalakukko – рыбник, рыбный пирог, kaivo – колодец, katata – ломать, отрывать, срывать; надрывать, надсаживать; прерывать, kerdah – вдруг, сразу, keški – середина; посреди, kondie - медведь, konža - когда, kun - если, kuuži(näre) - ель, kyläpiä – околица, конец деревни, louna – паужин, еда между обедом и ужином, lukuta – запереть; остановить кровь, lymbyö - гнуться, сгибаться, lymmytetty – гнутый, согнутый, lymmyttiä – гнуть, сгибать, läzie – болеть, хворать, läzijä - больной, mainita - упомянуть, вспомнить, mančikka (mandžikka, mandžo) - земляника, marja - ягода, mielövä (mielеvä) – разумный, рассудительный; дорогой (милый), muakunda – страна, государство, moni – несколько, murgina – обед, второй завтрак, muššeta - чернеть, темнеть, myöššyttiäčie (myöšttiäčie) – вернуться, возвратиться, myöt’(myöten) – по, вдоль, oijeta - выпрямится, разгибаться; оправдываться; ožata – ударить, стукнуть, ožata mieleh – промелькнуть мысли, pagina - разговор, беседа; речь; слух, pagolane - беглец, paizo - опухоль, pakota – просить; попрошайничать; требовать, pedäjä (mändy)- сосна, pinda - поверхность воды; заболонь; кожура, piällikkö – главарь, начальник, верховод, poikki – поперек, через, poimiе – собирать (ягоды, грибы), набирать узор при тканье, pruazniekka - праздник, puarma - слепень, puata (pageta) - убежать, уйти, убывать, puhata - проткнуть, вскрыть, puija - молотить, ruoška - кнут, ruššota - покраснеть, разрумяниться, šiä – погода, šiäkši - комар, šobu, šovindа – согласие, лад, šyvyš - глубина, šyvä - глубокий, tahko - точило, tahkota, tahkuo - точить, tammi - дуб, tarikoin – на беду, к несчастью, tarita - предлагать, tavara - товар, tiedäjä – знахарь; знаток, toppa – мелкий сор, tora - драка, tuhjo - куст, tuomi - черёмуха, tädi - тётя, täyži - полный, довольно, полно, vakkane – корзинка, лукошко, vallita – выбирать, отбирать, избирать, valmistua – приготовить, подготовить, vanhembane – родитель, старший, vanhemmat - родители, varbane – ветка, прут, vašta – веник; только, лишь, vaštah – на встречу, в ответ, против, vemmel - дуга, veri - кровь, viärä – кривой, изогнутый; виновный, voija – мочь, быть в силах, быть возможным, быть здоровым, vuara(gora) – гора.
Šeiččimeš urokka ПЕРЕЙТИ Yhekšäš urokka
Copyright ©: Gennady Svetlov - Светлов Геннадий Иванович. E-mail: gensvet@mail.ru
I.
а) Если перед показателем инфинитива ta стоит a , то в настоящем времени перед личным окончанием присоединяется еще u кроме 3-го лица мн. числа:
ožata muata puhata hujata katata
mie ožuan maguan puhkuan huiguan katkuan
šie ožuat maguat puhkuat huiguat katkuat
hiän ožuau maguau puhkuau huiguau katkuau
myö ožuamma maguamma puhkuamma huiguamma katkuamma
työ ožuatta maguatta puhkuatta huiguatta katkuatta
hyö ožatah muatah puhatah hujatah katatah
Hiän ožuau ruošalla hevost’a i ajuau edehpäin. Milma ožuau mieleh: hiän huiguau milma tarikoin miun piällikön aigah. On jo aiga puhata paiz’o.Torašša brihalla puhattih piän. Lapši kerdah katkuau itkie. Mušta kazi meilä dorogan (tien) katkuau. Kondie katkuau mečäššä puut da tuhjot.
б) Если перед показателем инфинитива ta стоит o,u то в настоящем времени перед личным окончанием присоединяется uo кроме 3-го лица мн. числа:
pakota ruššota lukuta erota
mie pakkuon ruškuon lukkuon eruon
šie pakkuot ruškuot lukkuot eruot
hiän pakkuou ruškuou lukkuou eruou
myö pakkuomma ruškuomma lukkuomma eruomma
työ pakkuotta ruškuotta lukkuotta eruotta
hyö pakotah ruššotah lukutah erotah
Pagolazet pakotah abuo muakunnalda. On ägie päivä i myö pakkuomma juuvva kylmie vettä. Rahvaš pakkuou jumalalda tervehyttä da perehšovinduo. Marjat ruššotah varbazilla a juablokat (omenat) okšilla. Lukkuon oven da mänen pruazniekalla. Tiedäjät lukutah verdä läzijillä. Emändä tuulou buolukan i topat erotah marjoišta. On aiga jo erota omašta mielöväštä rannašta i lähtie linnah. Konža eruot, kačo lapših, a ei iččieh päin.
II.
Если перед показателем инфинитива ta стоит i то в настоящем времени перед личным окончанием присоединяется ič- кроме 3-го лица:
vallita mainita tarita
mie valličen mainičen taričen
šie valličet mainičet taričet
hiän valliččou mainiččou tariččou
myö valličemma mainičemma taričemma
työ valličetta mainičetta taričetta
hyö vallitah mainitah taritah
Kedä vаlličet mučokši? Nyt myö lähemmä vallita parahie inehmizie deputuatoiksi.
Mainičen paginašša kaiken kylän azeita. Moničči päiväššä mainičen omie vierahalla rannalla. Hiän tariččou šuurie dengoida (rahoida) täštä tavarašta.
Таким же образом спрягаются глаголы типа
istuočie puija voija
šie istučet puičet voičet
hiän istuoččou puiččou voiččou
myö istuočemma puičemma voičemma
työ istuočetta puičetta voičetta
hyö istuočetah puijah voijah
Myö istuočemma keškipäivällä murginalla, a illalla istuočemma šyyvvä illalist’a. Gost’at tullah da istuočetah skammilla šeinie myöten. Riihen edizeh ahetah illalla, a huomnekšella nouššah da puijah. Konža pellošša puijah, vain ollet jiähäh. Kengiäčet da lähen pihalla. Hyö šanuočetah meilä ket hyö ollah. Šie šanuočet vanhemmilla, konža lähet pertistä. Poiga rohkuačou pakkuo tuatolda rahuo. Illalla aivoin venyttiäčet, a huomnekšella aivoin noužet.
III.
Если перед показателем инфинитива ta/tä стоит гласный e, то основа настоящего времени глагола оканчивается на -ne :
čylčetä oijeta muššeta
mie čylčenen oigenen muštenen
šie čylčenet oigenet muštenet
hiän čylčenöy oigenou muštenou
myö čylčenemmä oigenemma muštenemma
työ čylčenettä oigenetta muštenetta
hyö čylčetäh oijetah muššetah
Замечание: глагол čylčetä может иметь в некоторых говорах вид: tylčetä.
Глагол puata спрягается по этому же типу: pagenen, pagenet, pagenou, pagenemma, pagenetta, puatah.
Pila čylčenöy, nin hänen hammaššetah, a kirveš čylčenöy, nin hänen tahkotah. Pahoin lymmytetty vemmel oigenou. Hyö oijetah, boitto ei olla viärät. Konža mussika muštenou, myö hänen mečäššä poimimma. Jänis pagenou pellon poikki.
IV.
а) Глагол šuaha имеет ряд значений: 1. получать, 2. добывать, зарабатывать, 3. доставать, достигать, 4. рожать.
Кроме всего перечисленного у этого глагола имеется значение: мочь, быть в состоянии, а сочетание šuaha с другим глаголом означает действие, выраженное инфинитивом, разрешено, позволено или иметь возможность что-то сделать:
Šuan lähtie kodih – могу отправиться домой.
Ni yhtä päivie ei šua eliä vierahalla mualla – Ни одного дня нельзя прожить на чужой земле.
Šuaugo oštua tiäldä leibiä? - Можно ли здесь(отсюда) купить хлеб?
б) Глагол voija имеет значения: мочь, быть в силах или в состоянии что-то сделать; при высказывании вероятности или возможности чего-то; быть здоровым.
При первом значении данный глагол используется в сочетании с другим глаголом:
Voičen oštua pertin, rahua on miula äijä – Я в состоянии купить избу, денег у меня много.
Millä mie voičen šiula (*šilma –старая форма) auttua? – Чем я могу помочь тебе?
Myö kahеn voičemma noštua tämän hirren. – Мы вдвоем можем поднять это бревно.
*šilma – партитивная форма от местоимения šie. Современная тверская карельская форма ”помочь тебе” – полностью переведена из русского языка, у тверских карелов раньше применялась, у карелов Республики Карелия ныне применяется форма ”auttua šilma” – дословный перевод - ”помочь тебя”.
Olen omašša kyläššä. Miän kylä on korgiella goralla (vuaralla). Goran (vuaran) alla pagenou pieni jogi. Joven burhat ollah ylen šyvät, pohja vain muštenou šyvyöššä. Pohjašta nouššah bul’bukat, vejen pinnalla hyö puhkietah. Noužen jovelda kyläh, on ägie šiä i pakkuon vettä vaštah tulovalda naizelda, kumbane aštuu täyvvinke rengilöinke kaivolda. On jo aiga istuočie murginalla. Tädi tariččou murginakši huomnekšella paistettuot kakkarat. Voičen painua kakkarat marja- da rahkapainimeh . Tämpiänä murginan jälgeh lukkuoma pertin oven da lähemmä meččäh, missä mančikat jo ruššotah. Poimimma marjat, valličemma vain parahie. Mečäššä on äijä puarmoida da šiäkšilöidä. Katkuan koivuzelda pienen varbazen da ajelen näidä veren imijie. Kun miän vakkazet ollah täyvvet, myöššyttiäčemmä järelläh kyläh. Olemma jo kylänpiäššä, kun miula ožuau mieleh: pidäy vielä katata koivun varbazie da luadie moni vaštua. Valmistan viizi vaštuo, illalla lähen kylyh.
Kylyö varoin halguan takka halgoida. Kirveš čylčenöy, tahkuon kirvehen terän tahkolla. Hallot ollah valmehet, nyt mie lämmitän kylyn.
Karielazet šananpolvet — Карельские пословицы.
Kugali katetta, niin šigäli jalgua oijennat. - Насколько одеяла, настолько ногу протягиваешь.
Maguajalla kazilla hiiri šuuh ei hyppie. - Спящей кошке мышь в рот не забежит.
Bohatutta voičet peittiä, a keyhyttä et peitä. - Богатство можешь спрятать, а бедность не спрячешь.
Piendä kiitä, šuurella takka pane. - Маленького хвали, на большого ношу клади.
Šeiččimen kirvešta parembi yhtä kоsua (viikatehta). - Семь топоров лучше одной косы.
Kannettu vezi kaivošša ei pyzy. - Принесенная вода в колодце не удержится.
Huigie eu muigie i šilmie ei leikkua. - Стыд не кислый и глаз не режет.
Kellä on nerost’a, šillä on elost’a. - У кого мастерство, у того и добро(богатство).
Pahašta pagene – hyväh hyppiä. - От плохого убегай – к хорошему беги.
Toivotuš da muanituš ollah reunah. - Обещание и обман рядом.
Vävynke vain kalakukkoh käziin, vellenke kondien käziin. - С зятем только на рыбный пирог(ходить), с братом на медведя.
Новые слова.
Abu - помощь, ajella – ехать; гнать; раскатывать (тесто), azie – дело, занятие; дело, событие; состояние дел, обстановка, ägie – жар, жара; горячий, жаркий, buitto – будто, словно, как будто, bul’bukka – пузырь на воде, buola,buolukka - брусника, burha - водоворот, čylčetä - затупиться, edehpäin - вперед, emändä - хозяйка, еrota – разъединяться; расставаться, разлучаться; разводиться, hammaštua – зазубрить пилу, серп, hebone - лошадь, hiiri – мышь, huaba - осина, hujata – стыдить, опозорить, iččieh päin – на самого, iče - сам, ildane - ужин, imie – сосать, высасывать, imijä - сосущий, inehmine - человек, istuočie – сесть, усесться; оседать; садиться, уменьшаться в размерах, izändä - хозяин, jumala - бог, kalakukko – рыбник, рыбный пирог, kaivo – колодец, katata – ломать, отрывать, срывать; надрывать, надсаживать; прерывать, kerdah – вдруг, сразу, keški – середина; посреди, kondie - медведь, konža - когда, kun - если, kuuži(näre) - ель, kyläpiä – околица, конец деревни, louna – паужин, еда между обедом и ужином, lukuta – запереть; остановить кровь, lymbyö - гнуться, сгибаться, lymmytetty – гнутый, согнутый, lymmyttiä – гнуть, сгибать, läzie – болеть, хворать, läzijä - больной, mainita - упомянуть, вспомнить, mančikka (mandžikka, mandžo) - земляника, marja - ягода, mielövä (mielеvä) – разумный, рассудительный; дорогой (милый), muakunda – страна, государство, moni – несколько, murgina – обед, второй завтрак, muššeta - чернеть, темнеть, myöššyttiäčie (myöšttiäčie) – вернуться, возвратиться, myöt’(myöten) – по, вдоль, oijeta - выпрямится, разгибаться; оправдываться; ožata – ударить, стукнуть, ožata mieleh – промелькнуть мысли, pagina - разговор, беседа; речь; слух, pagolane - беглец, paizo - опухоль, pakota – просить; попрошайничать; требовать, pedäjä (mändy)- сосна, pinda - поверхность воды; заболонь; кожура, piällikkö – главарь, начальник, верховод, poikki – поперек, через, poimiе – собирать (ягоды, грибы), набирать узор при тканье, pruazniekka - праздник, puarma - слепень, puata (pageta) - убежать, уйти, убывать, puhata - проткнуть, вскрыть, puija - молотить, ruoška - кнут, ruššota - покраснеть, разрумяниться, šiä – погода, šiäkši - комар, šobu, šovindа – согласие, лад, šyvyš - глубина, šyvä - глубокий, tahko - точило, tahkota, tahkuo - точить, tammi - дуб, tarikoin – на беду, к несчастью, tarita - предлагать, tavara - товар, tiedäjä – знахарь; знаток, toppa – мелкий сор, tora - драка, tuhjo - куст, tuomi - черёмуха, tädi - тётя, täyži - полный, довольно, полно, vakkane – корзинка, лукошко, vallita – выбирать, отбирать, избирать, valmistua – приготовить, подготовить, vanhembane – родитель, старший, vanhemmat - родители, varbane – ветка, прут, vašta – веник; только, лишь, vaštah – на встречу, в ответ, против, vemmel - дуга, veri - кровь, viärä – кривой, изогнутый; виновный, voija – мочь, быть в силах, быть возможным, быть здоровым, vuara(gora) – гора.
Šeiččimeš urokka ПЕРЕЙТИ Yhekšäš urokka
Copyright ©: Gennady Svetlov - Светлов Геннадий Иванович. E-mail: gensvet@mail.ru